چاپ سنگی یا همان لیتوگرافی بهتر است بگوییم بیش از 70 سال چاپخانه های ایران را در انحصار خود قرار داده است. یکی از منحصرترین نسخه های چاپ سنگی که همیشه مورد تایید اهل فرهنگ و قلم بوده است خط نستعلیق است که در چاپ کتاب ها مورد استفاده بیشتری قرار گرفته است.
نسخه چاپ سنگی با نسخه خطی شباهت هایی دارند که در این مقاله ضمن اشاره بیشتر به بیان این شباهت درباره تاریخچه و روش توسط دست اندرکاران چاپ و چاپ سنگی بحث می شود. معرفی تمامی چاپخانه های دولتی، خصوصی چاپ سنگی، تحول دستگاه چاپ سنگی، معرفی کتاب های چاپ سنگی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی از جهت آمار و موجودی، نحوه ارائه خدمات و پراکندگی موضوعات مختلف چاپ سنگی، مباحث دیگر مقاله است.
مقدمه
تفکر و اندیشه و تمایلات انسان او را بر آن داشت که به ثبت و ضبط وقایع و رویدادها بر روی اشیای مختلف از جمله استخوان، سنگ، چوب، ... بپردازد تا قادر به نگهداری از آن ها و پاسخگوی فطرت انسانی مبنی بر جاودان ماندن اندیشه ها باشد. بشر از مواد متفاوتی برای ضبط دانش استفاده کرده است. در روند تکاملی ضبط اندیشه عواملی مانند دوام، فراوانی، دردسترس بودن، نرمی، سبکی، و کم حجم بودن مواد همواره مد نظر بوده است. نگارش در سیر تکاملی و تاریخی خود از حکاکی بر روی سنگ آغاز و بتدریج به ضبط بر روی طومار پاپیروس و سپس طومار چرمین و پوستی تغییر شکل داد و در انتها با اختراع کاغذ و پیدایش هنر خوشنویسی و نسخه نویسی، تا دوران چاپ به تکامل خود ادامه داد. با پیشرفت صنعت و دانش، به کتاب های بیشتری احساس نیاز شد. اختراع ماشین چاپ پاسخی به این نیاز بود. ابتدا کتاب های چاپی سربی با حروف و وسایل ابتدایی منتشر گردید و سپس به دلیل هزینة بالای آن و پاره ای از مسائل، چاپ سنگی مرسوم گردید.
چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده، بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با استفاده از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده.
تاریخچه
از قریب به یک قرن پیش کتاب های ذیقیمتی در گنجینه های عمومی و شخصی و اخیراً دانشگاهی نگهداری می شوند که به دلیل نوع چاپ خاصی که دارند اصطلاحاً به کتاب های چاپ سنگی مشهورند. ماشین چاپ سنگی در شکل و کار تقریباً مشابه ماشین چاپ سربی بوده است، جز این که در چاپ سنگی به جای حروف، از سنگ مرمر کنده کاری شده استفاده می شده است.
چاپ سنگی اولین بار به وسیلة آلمانی ها در سال 1796 میلادی اختراع گردید.
(آلویس زنفلدر) یک آوازه خوان تئاتر آلمانی بود که به علت هزینه های سرسام آور چاپ، برای این که بتواند تصنیف هایش را به چاپ برساند به طور تصادفی از طریق کاربرد تیزاب بر روی سنگ های نرم و مسطح و سبک وزن کنار رود راین، به روش چاپ سنگی دست یافت.
چاپ سنگی در ایران
چاپ سنگی از اروپا به ایران راه یافت و نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بود که عباس میرزا نایب السلطنه ، محمد صالح بن حاج محمد باقر خان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی را به مسکو فرستاد تا دستگاه چاپ سنگی را با خود به ایران آورد. این شخص دستگاه چاپ سنگی را به تبریز آورد و اولین چاپخانه سنگی را در ایران دایر نمود.
نخستین چاپ سنگی در تبریز، چاپ قرآن در سال 1250 هجری قمری و کتاب «زاد المعاد» در سال 1251 هجری قمری می باشد.
در سال 1259 هجری قمری آقای عبدالعلی نامی اسباب چاپ سنگی را با خود به تهران آورد و در همان سال کتاب «تاریخ معجم» و پس از آن پطر کبیر را به چاپ رسانید. کتاب «حدیقة الشیعه» تالیف «مقدس اردبیلی» یکی دیگر از کتب چاپ سنگی است که در سال 1265 هجری قمری در تهران به چاپ رسیده است . پس از آن چاپ سنگی در مدت کوتاهی در دیگر شهر های ایران رواج یافت ، به طوری که به مدت 50 سال ، یگانه روش چاپ در ایران محسوب می گردید. تا اواخر دورة قاجاریه هر چه در ایران به چاپ می رسید چاپ سنگی بود.
چاپ سربی در اوائل ظهور، به علت دشواری در چیدن حروف فارسی و غلط گیری و همچنین دقت و ممارستی که لازمة چاپ سربی بود، چندان رواجی نیافت، در حالی که هزینة نازل و سهولت کار با چاپ سنگی، این روش را در مدت کوتاهی بر چاپ سربی مسلط کرد. در چاپ سنگی نقاشان و خطاطان و خوشنویسان می توانند با مرکب، هنر خود را در سرلوح، ترنج اندازی آغاز و انجام کتاب و همچنین در تصاویر، به حد اعلای نفاست و زیبایی برسانند.
روش کار در چاپ سنگی
ابتدا مطالب یا تصاویر مورد نظر با مرکب مخصوص1 روی کاغذهای مشمع مخصوصی که زرد رنگ بود نوشته می شد. بعد به مدت 24 ساعت در داخل آب نگه داشته می شد و سپس روی سنگ مخصوص که قبلاً ساییده شده و حرارت گرفته و داغ شده بود برگردانیده می شد تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند. سپس بر روی سنگ اسید نیتریک ریخته می شد تا محل خالی سنگ (یعنی اطراف نوشته ها) به اندازة یک میلیمتر حل شود و نوشته های روی سنگ به صورت برجسته نمایان گردد.
سپس با غلتک، مرکب بر روی سنگ نقش می بست و با فشار یکسان و یکنواخت سنگ بر روی کاغذ، عمل چاپ صورت می گرفت.
برای آن که در هنگام چاپ، مرکب چاپ اطراف نوشته ها و خط ها را نگیرد از مخلوطی از آب و اسید و محلول صمغ عربی2 استفاده می شد. استادکار با قلم، جاهای خوب گرفته نشده را اصلاح می کرد و به آن صمغ میزد تا برجسته شود. بعد از محکم کردن سنگ با تسمه بر روی ماشین چاپ، کارگر مرکب زن با یک غلتک، مرکب را آهسته روی لوح می مالید. کارگر دیگری به نام کاغذگذار، ورق را با احتیاط روی سنگ می گذاشت. چرم گذار با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند. این کار سبب می شد فشار وارد بر تمام سطوح کاغذ، یکسان باشد. دو نفر غلتک کش با حرکت غلتک و با یک فشار عمودی، عمل چاپ را انجام می دادند. کاغذ بردار، کاغذ چاپ شده را بر می داشت و لایه گذار، یک لایه میان ورقه های چاپ شده می گذاشت تا کاغذهای چاپ شده زودتر خشک شوند.
ماشین قادر بود ساعتی 200 برگ چاپ کند و با هر سنگ هفتصد برگ چاپ می شد. در پایان، سنگ ساب ها سنگی را که یک بار از آن استفاده شده بود، از چاپ در می آوردند، آن را گرم می کردند و سپس با یک سمبادة زبر به اندازة کف دست، آنقدر روی سنگ می ساییدند1 تا نوشته ها کاملاً پاک شود . بعد از آن با اسید رقیق ، آن را می شستند تا برای مرحلة بعدی که شامل نوشتن ، تیزابکاری و ... است آماده باشد.
دست اندر کاران چاپ سنگی
به طور کلی در یک کارگاه چاپ سنگی معمولاً دو دسته افراد که تعداد آن ها به 18 نفر می رسید کار می کردند:
افرادی که تهیة مطالب، کشیدن تصاویر و آماده کردن سنگ چاپ را به عهده داشتند، شامل: خطاطان، نقاشان، تهذیب کاران، سنگ تراش ها و تیزاب کاران؛ افرادی که در فرایند چاپ به فعالیت می پرداختند، مانند استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار، غلتک کش، کاغذ بردار، لایی گذار، و تعمیرکار.
علاوه بر نویسندگان ، نقاشان، خطاطان و تذهیب کاران، افراد دیگری در امر چاپ دخیل بودند، مانند:
1) کمتر بودن اشتباه در چاپ سنگی
2) هزینة کم و سهولت کار با چاپ سنگی
3) استفاده از لوازم و ادوات داخلی (در حالی که چاپخانه های سربی نیاز به ابزار و ادوات وارداتی داشتند
4) رواج خـوشنـویـسی به عـنوان یکی از هنرهای بزرگ ملی ایران و دیگر ممالـک اسـلامی موردی که بـا رواج چـاپ سـربـی در حال از بین رفتن بود، و از این رو به چاپ سنگی اهمیت بیشتری داده می شد.
5) تاکید بر انتشار کتاب های دینی، احادیث، اخبار و ادعیه، و ... که با چاپ سنگی بهتر از کار در می آمد.
چاپ سنگی و دارالفنون
در سال 1266 هجری قمری اولین سنگ بنای دارالفنون به همت میرزا تقی خان امیرکبیر گذاشته شد. استادان و معلمان خارجی دارالفنون موظف بودند در زمینة علم و فن خود، کتابی را به فارسی ترجمه کنند که همه این کتاب ها در چاپخانه سنگی دولتی این مدرسه چاپ می شد.
چاپخانه سنگی دارالفنون یا دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه طهران در اواخر سال 1268 قمری تاسیس گردید . این چاپخانه در ابتدا دارای دو دستگاه ماشین چاپ بود که هر دو از هندوستان وارد شده بودند.
علاوه بر چاپ کتب درسی، علیقلی خان مخبرالدوله در سال 1299 هجری قمری اقدام به انتشار روزنامه ای به نام دانش کرد . چاپخانه دارالفنون تا سال 1326 هجری قمری دایر بود و بعد به دلایلی از فعالیت باز ماند. تا حدود سال 1300 هجری قمری بین 30 تا 40 کتاب درسی در این چاپخانه به چاپ رسید . جنس کاغذ کتاب ها نسبتاً نامرغوب و به دلیل محدودیت تیراژ ، جلد اغلب آن ها از مقوای ضخیم بود تا از آسیب پذیری کتاب ها جلوگیری شود.
از جمله کتاب های اولیه که در این کتابخانه چاپ شده است می توان به تشریح بدن انسان تالیف دکتر پولاک و زبده الحکمه ترجمه علیقلی خان حکیم الملک و جلاء العیون اشاره کرد.
چاپ سنگی و روزنامه
(میرزا صالح شیرازی) چاپ و انتشار روزنامه را در ایران رواج داد. نخستین روزنامة چاپ شده در ایران ورقه ای با چاپ سنگی به نام اخبار و وقایع بود که در محرم سال 1253 قمری در تهران به طبع رسید.
کتاب های چاپ سنگی با نسخه های خطی مشابهت هایی دارند که از جمله می توان به تذهیب، تشعیر، جلدبندی نفیس ، صفحه بندی ، جدول بندی ، صفحة عنوان ، کاتب و تاریخ کتابت اشاره کرد . با این همه به سبب محدودیت هایی که در چاپ سنگی وجود دارد تنوع و کثرت تذهیب در آن ها کمتر از نسخ خطی است . در کتاب های چاپ سنگی نیز مانند نسخه های خطی، صفحات جدول بندی شده اند ، به طوری که دو قسمت متن و حاشیه کاملاً از هم مجزا هستند . جدول شامل دو یا چند خط است که نوعی زیبایی و نظم به صفحة کتاب می دهد. حاشیه که شکل ستونی پیدا می کند، جایگاهی برای توضیحات واژه های متن، نقد صاحب نظران، پانوشت، اثری مجزا، یا تعلیقه و شرح بر متن اصلی است. معمولاً نوع خط حاشیه ها با خطِ نوشته های متن متفاوت است. نوشتة حاشیه به شکل نقوشی چون ترنج های کوچک، لچک، یا شکل های گیاهی و هندسی است.
بیشتر نسخه های چاپ سنگی مانند نسخ خطی، فاقد صفحه شمار هستند. نظم اوراق کتاب را با کلمة پاصفحه ای مشخص می کردند و نخستین کلمة سطر اول صفحه دوم را در گوشه چپ پایین صفحه اول می نوشتند که با مطابقت این واژه در هر صفحه، نظم آن مشخص می گردید. بعدها در کتاب های چاپ سنگی، شماره گذاری صفحات نیز مرسوم شد. در کتاب های چاپ سنگی صفحة عنوان نیز وجود ندارد و مشخصات (نام مؤلف، کاتب، تاریخ نگارش، نام مطبعه، تاریخ چاپ، و غیره) در پایان آخرین صفحه ذکرمی شده است. کاتبان و تاریخ کتابت نوشته های آن ها نیز از عناصر خاص کتب چاپ سنگی است که در پایان متن، زیر عنوان « راقم سطور» ، « رقم از» ، «کتبه العبد الاقل الجانی» و «حرّر» ... ذکر می شده است.
تصویر در چاپ سنگی
تصاویر در چاپ سنگی به صورت گراور است و واژة « رقم » و « راقم » در زیر این تصاویر به مفهوم«نقاشی» و «نقاش» است. نقاشان و مُذهّبان به تناسب موضوع به تذهیب و نقاشی در کتب چاپ سنگی می پرداختند و با الهام از محیط خود و جامعه، صحنه ها و رویدادها را به تصویر می کشیدند و عادات و رسوم مردم زمان خود را معرفی می نمودند، مانند شکل و نحوة پوشاک مردان و زنان، مجالس مهمانی و وعظ، آیین خاکسپاری، و ... به طور کلی نقاشی های کتاب های چاپ سنگی را به سه دسته می توان تقسیم بندی کرد:
1) نقاشی های عامیانه و واقع گرا (زندگی روزمرة مردم و درباریان)
2) نقاشی های اسطوره های افسانه ای (وقوع جنگ ها و پیروزی و شکست، جوانمردی)
3) نقاشی های مذهبی (مانند زندگانی امامان و مصایبی که بر آن ها وارد شده است)
یکی از جالب ترین نمونه های چاپ سنگی مصور، چاپی از کتاب خمسة « نظامی » است که در 602 صفحه در سال 1301 هجری قمری به چاپ رسیده است. در این کتاب 12 سرلوح در آغاز هر قسمت و پنج مجلس تصویر که بیشتر آن ها نقاشی « مصطفی » است آمده که ویژگی ممتازی به این کتاب می بخشد .
موضوع بندی کتاب های چاپ سنگی
موضوعات اصلی کتاب های چاپ سنگی عبارت اند از:
مسائل اسلامی نظیر قرآن و اخلاق اسلامی ؛ مسائل شیعی نظیر حقوق شیعی ، اصول فقه شیعه، ... ؛ ادبیات فارسی شامل دیوان ها، تذکره ها، و ... ؛ ادبیات عرب ، شامل صرف و نحو ؛ پزشکی ( پزشکی سنتی )؛ تاریخ و جغرافیا ؛ زندگی نامه ها ؛ فلسفه و منطق ؛ تصوف و عرفان ؛ جنگ.
قطع کتاب های چاپ سنگی
اندازه و قطع کتاب های چاپ سنگی بسته به اندازة کاغذ هایی بود که برای این منظور در نظر گرفته می شد.
به طور کل می توان قطع این گونه کتاب ها را بر اساس جدول زیر تقسیم بندی نمود:
بازو بندی اندازه ( تقریباً :30*20 میلیمتر ) بغلی اندازه تقریباً: (40*60 میلیمتر) جانمازی اندازه ( تقریباً: 70*120 میلیمتر) حمایلی اندازه ( تقریباً: 70*120 میلیمتر، که در زیر لباس به صورت حمایل آویزان می شد. )
رقعی اندازه (تقریباً: 160*220 میلیمتر) وزیری کوچک اندازه (تقریباً : 160*220 میلیمتر )
وزیری اندازه ( تقریباً: 160*240 میلیمتر ) وزیری بزرگ اندازه (تقریباً: 200*300 میلیمتر )
سلطانی اندازه ( تقریباً: 300*400 میلیمتر ) رحلی کوچک اندازه (تقریباً: 250*400 میلیمتر )
رحلی بزرگ اندازه ( تقریباً : 350*600 میلیمتر ) رحلی اندازه (تقریباً: 300*500 میلیمتر)
خشتی (طول و عرض کتاب در اندازة مساوی)
شرح کلیه خدمات عصر تبلیغ شامل لیست قیمت دیجیتال: پرینت رنگی، پرینت-کپی-رنگی-سیاه و سفید، پرینت لیزری، پرینت دانشجویی، پرینت ارزان، پرینت نزدیک به میدان انقلاب، قیمت پرینت سال 97، پرینت سیاه و سفیدA4، پرینت رنگیA4، پرینت رنگی ارزان کیفیت بالا، پرینت رنگی ارزان، پرینت رنگی لیزری، پرینت سیاه وسفید، پلات رنگی، چاپ پوسترA1، A2، B1، B2، A0، پلات سیاه و سفید نقشه - اتوکد، چاپ رنگی کاغذ کوتد، قیمت پرینت سیاه و سفید 1رو، تکثیر، تحریر، گلاسه، کتان، لمینت براق و مات، لوازم تحریر، کتابیار، چاپ کتاب به تیراژدلخواه شما،چاپ کارت ویزیت دیجیتال، چاپ کارت ویزیت تیراژ 100عدد، چاپ جلد کتاب، طراحی و تعرفه قیمت افست با در اختیار داشتن فرمهای عمومی و اختصاصی چاپ کارت ویزیت، چاپ تراکت، چاپ بروشور، چاپ پوستر، چاپ پاکت، چاپ فاکتور و...کلیه خدمات به صورت آنلاین انجام می شود.